خبرگزاری فارس ـ گروه فرهنگ: با روی کار آمدن دولت جدید، نهادهای دولتی مختلف با تغییر مدیریت مواجه خواهند شد. در پرونده «دولت فرهنگ» و با هدف کمک به دولت آیت‌الله رئیسی بنا داریم با بررسی عملکرد نهادهای فرهنگی دولتی مختلف، ضمن ارائه پیشنهادهایی برای بهتر شدن عملکرد این نهادها، افرادی را نیز برای تصدی این پست‌ها معرفی کنیم. این گزارش‌ها با راهنمایی و مشورت کارشناسان خبره این حوزه‌ها تهیه شده است.

در این مجال و در ابتدای پرداختن به گزینه‌های احتمالی وزارت ارشاد و پیشنهاد چهره‌های سرشناس این حوزه، مروری بر کارنامه و عملکرد دولت یازدهم و دوازدهم و در واقع ۸ سال عملکرد دولت موسوم به «تدبیر و امید» خواهیم داشت.

* کارزار انتخاباتی دولت یازدهم و دوازدهم با حضور هنرمندان

در همان روزهای ابتدایی دولت حسن روحانی، حرف‌های متفاوت به میان آمد و از آن جهت که اهالی هنر، سینما و تلویزیون تبلیغات گسترده برای حضور وی داشتند، همگان در انتظار اتفاقات متفاوت بودند، چرا که در زمان مناظره‌ها هم وعده‌هایی درباره آزادی فضای هنر و فرهنگ داده شده بود.

همین وعده‌ها ابتدا به وزارت ارشاد رسید. کارزارهای انتخاباتی با حضور بازیگران و هنرمندان و بسیاری اهالی قلم رنگ بنفش به خود گرفته بود و همه در انتظار فضای هنری جدیدی بودند. از ممیزی و اکران و اعطای مجوز به بسیاری از کتاب‌ها و آثار هنری حرف به میان می‌آمد، اما ابتدا باید گزینه وزارت ارشاد مشخص می‌شد. افراد مختلف نامشان در رسانه‌ها مطرح شد و سرانجام «علی جنتی» ۲۴ مرداد ۹۲ با رای اعتماد از مجلس بر صندلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بهارستان تکیه زد.

* انتقادها آقای وزیر را کلافه کرد

او پیش‌تر به عنوان دیپلمات شناخته می‌شد و هرچند وزیر پیشنهادی فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۵۹، رییس صداوسیمای استان خوزستان و در سال ۱۳۶۳ استاندار خوزستان هم در کارنامه داشت، ولی سال ۹۲ سکان ارشاد را به دست گرفت. از نخستین تغییرات در ارشاد به واسطه به میان آمدن مساله ممیزی برکناری «محمد اللهیاری فومنی» از اداره کتاب بود. در واقع همان بدو ورود دولت یازدهم، کلنگ تغییرات به اداره کتاب اصابت کرد، اما همچنان حاشیه‌ها ادامه داشت. چرا که خانه سینما موضوع دیگری بود که حاشیه‌های فراوانی را برمی‌انگیخت.

عملکرد متفاوت وزارتخانه علی جنتی به سینما و موسیقی محدود نشد بلکه جنتی با معرفی «سیدعباس صالحی» به عنوان معاون فرهنگی وزارتخانه در (۱۵ مهرماه ۹۲) تعلیق یکی از ناشران مسأله‌دار را برداشت.

* از استعفا تا معرفی سرپرست

در دوره علی جنتی «تک‌خوانی» بانوان حاشیه‌هایی ایجاد کرد که رسانه‌ها را حساس کرد. البته او پس از استعفا در گفت‌وگویی اعلام کرد: «سعی‌مان این بود که آرامش جامعه را حفظ کنیم، به تشنج دامن نزنیم و خود را درگیر این حاشیه‌ها نکنیم. ما در زمینه تک‌خوانی از لحاظ شرعی مشکلی نداریم. فتوای مقام معظم رهبری هم این است که تفاوتی میان «تک‌خوانی» و «جمع‌خوانی» وجود ندارد. ملاک این است که مفسده‌انگیز نباشد. ما می‌توانستیم به همین فتوا استناد کنیم و اجازه بدهیم در موارد منطبق با موازین، تک‌خوانی انجام شود. اما با اینکه ما مجوز ندادیم علم مخالفت را برافراشتند. »

علی جنتی، اواخر مهرماه با استعفا از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کناره گیری کرد تا سیدعباس صالحی که معاونت فرهنگی را بر عهده داشت، به سرپرستی این وزارتخانه منصوب شود. پس از آن روحانی در ۲ آبان ۱۳۹۵ سیدرضا صالحی امیری را به مجلس برای وزارت ارشاد معرفی کرد و او رای اعتماد گرفت. ارتباط صالحی امیری با رسانه‌ها مطلوب نبود و هر از گاهی چالش‌هایی رخ ‌می‌داد، چرا که برای او اغلب رسانه‌های تصویری در اولویت بودند نه مکتوب و برخط. شکل گیری شورای برنامه‌ریزی وزارتخانه و تدوین سند چشم انداز فرهنگی و گسترش نهادهای صنفی از جمله فعالیت‌های وی بود.

از سال ۹۶ هم سرانجام کسی که معاون فرهنگی و سرپرست موقت ارشاد بود (سیدعباس صالحی) تاکنون سکان وزارتخانه را به دست گرفته است. ارتباطات خوب صالحی با اهالی نشر و قلم و شخصیت آرام وی موجب شد پس از جنتی و صالحی امیری آرامش در ارشاد حاکم شود و کمی این وزارتخانه از حواشی به دور باشد. اما در این سال‌ها تمرکز دولت بر خصوصی‌سازی و صنفی کردن امور بود و همواره شعاری مبنی بر اینکه نباید ورود مستقیم داشت و کار را به اصناف سپرد، داده می‌شد.

* ابتکارات وزارت فرهنگ دولت یازدهم و دوازدهم

صندوق اعتباری هنر، اعطای مجوز به آموزشگاه‌های آزاد هنری، اعطای درجه و گواهینامه‌های هنری، واگذاری نمایشگاه کتاب به صنف، حمایت از کتاب‌فروشان در قالب طرح‌های عیدانه، تابستانه و پائیزه، جشنواره‌ روستاها و عشایر دوست‌دار کتاب، طرح انتخاب پایتخت کتاب ایران، راه‌اندازی باشگاه‌های کتابخوانی کودک و نوجوان و برگزاری جام باشگاه‌های کتابخوانی و برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب نشان می‌دهد علاقه وزیر ارشاد به حوزه کتاب بیش از سایر حوزه‌هاست، هرچند با خانواده هم به تماشای تئاتر رفته، اما باز هم حوزه کتاب در پرونده صالحی پراهمیت‌تر است، ولی این علقه هم موجب نشده که گرانی کاغذ از گریبان اهالی حوزه نشر دست بردارد.

* آمارها چه می‌گویند؟

این هشت سال آمارهایی را به جا گذاشت. مثلا در معاونت مطبوعاتی و در بخش رسانه‌ها اکنون ۱۲۸۰۶ رسانه مجوز دارند؛ در حالی که تا تاریخ ۱۳۹۲/۰۶/۰۱ تعداد ۵۶۴۳ رسانه مجوز داشتند. تعداد اعضای صندوق اعتباری هنر اکنون حدود ۷۷ هزار و ۲۴۴ نفر است و طی این هشت سال گواهینامه درجه یک هنری به ۳ هزار و ۶۰۰ نفر اعطا شده است. البته ۶۴۴۴ مجوز هم در هشت سال به آموزشگاه‌های آزاد هنری داده شد. در این میان تعداد اعضای موسسه هنرمندان پیشکسوت ۸۰۰ نفر است.

این آمار تا اواسط سال ۹۹ را نشان می‌دهد

در بخش معاونت فرهنگی هم با عنایت به کتاب‌های چاپ اول حدود ۴۳۰ هزار و ۱۹۰ مجوز در دو دولت آقای روحانی صادر شده است.

* نکته‌ای جالب از اعطای درجه‌های هنری به همراهان دولت

بالاتر صحبت از درجه‌های هنری شد. بهتر است برای تغییر ذائقه هم که شده کمی به آمار و تحلیل ماجرای اعطای درجه‌ها بپردازیم. در دولت تدبیر و امید به ۳۶۰۰ هنرمند درجه و یا گواهینامه هنری اعطا شد؛ (گواهینامه هنری یکی از گواهینامه‌هایی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به هنرمندان اعطا می‌کند و این درجه هنری جایگزین مدرک علمی یک هنرمند است. هنرمندانی که فاقد مدرک دانشگاهی هستند یا مدرک دارد و دانشگاهی آنها آن سطح را نمی‌پوشاند، این فرایند را طی می‌کنند و پس از مدتی درجه هنری دریافت می‌کنند.)

اما جالب است بدانید تعداد کل جلسات بررسی پرونده هنرمندان ۲۳۰ جلسه طی هشت سال است که بیشترین تعداد جلسات با عدد ۱۱۰ اختصاص به کمیته هنرهای زیبا (موسیقی، هنرهای نمایشی، هنرهای تجسمی) دارد. کمیته هنرهای سنتی ۶۵ جلسه داشته و کمیته فرهنگی (شعر و داستان، نظریه‌های ادبی و ترجمه ادبی) ۲۳ جلسه و کمیته سینمایی هم ۳۳ جلسه طی هشت سال تشکیل داده‌اند. تعداد کل پرونده‌هایی که طی این مدت بررسی شده، حدود ۳ هزار و ۹۰۰ پرونده و درخواست بوده که از این میان تعداد ۳۶۰۰ درجه اعطا شده است. ۳۰۰ پرونده هم شرایط لازم را نداشته‌اند. وزارت ارشاد در کمیته‌های مختلف درجه‌های یک تا پنج اعطا می‌کند و طی ۸ سال دولت تدبیر این بخش شاهد تغییر ۴ دبیر بوده است.

اما هنرمندانی که برای دولت تدبیر و امید همراهی ویژه‌ای داشتند، طی یک سال ابتدایی فعالیت دولت درجه‌هایی دریافت کرده‌اند. هرچند تمام موارد در کمیته‌ها مورد بررسی قرار گرفته، اما از نکات جالب توجه به این افراد است. از این رو در سال نخست فعالیت دولت در آستانه جشنواره فیلم فجر ۳۰ هنرمند سینمایی درجه یک هنری دریافت کرده‌اند.

از میان آمار یاد شده (۳۶۰۰ درجه) حدود ۶۵۰ نفر درجه یک هنری دریافت کرده‌اند و بیش‌ترین افراد که درجه یک دریافت کردند، مربوط به هنرمندان کمیته هنرهای زیبا هستند و کم‌ترین درجه مربوط به کمیته فرهنگی است.

* گشتی میان تسهیلات برای یک ویروس پنج گرمی

در مورد تسهیلات کرونا هم می‌توانید آمارها را اینجا به صورت جدول ببینید. در این جداول نمایان است که تهرانی‌ها در صدر دریافت هستند و یا اینکه بیش‌ترین سهم تسهیلات کرونایی، وزارت ارشاد نصیب چه کسانی شده است.

اما در مورد جوایز ادبی در دولت تدبیر و امید ابتدا نظر مخاطبان را به جدول زیر جلب کرده و توضیحات در ادامه می‌آید. دولت حسن روحانی از ۹۳ تا ۹۹ به میزان ۱۰۵۵ سکه بهار آزادی به برترین‌های جوایز ادبی اعطا کرده است.

* جوایزی که کم کم ریزش کرد

* آمارهایی از دفتر موسیقی ارشاد

اما در بخش موسیقی هم در این گزارش به تعداد مجوزهای صادر شده از سوی دفتر موسیقی ارشاد از سال ۹۵ تا ۱۴۰۰ اشاره می‌شود:

سال ١٣٩٥ تعداد مجوزهای صادر شده: ٢٣٢١ عنوان و ٥٢٧٦ دفعه اجرا صورت گرفته است. سال ١٣٩٦ تعداد مجوز صادر شده: ٢٤٩٩ عنوان و ٥٤٤٤ دفعه اجرا انجام شده است. سال ١٣٩٧ تعداد مجوز صادر شده: ٣٢٢١ عنوان و ٥٨٤٢ دفعه اجرا صورت گرفته است. سال ١٣٩٨ مجوز برای ٦٨٦٨ دفعه اجرا صادر شده است. سال ١٣٩٩ مجوز برای ٩٩ اجرای صحنه‌ای به صورت آنلاین و آفلاین در فضای مجاز صادر شده است و سال ١٤٠٠ در ماه‌های نخست: ١٥ شب اجرای صحنه‌ای در فضای مجازی با بیش از ٤٥ گروه موسیقی و ١٠٠ هنرمند صورت گرفته است.

* گام‌های رو به جلو برای ساختن دولت فرهنگی

تمام مسیر هشت ساله دولت تدبیر و امید در حالی طی شد که مشکلات عدیده شیوع کرونا، هنرمندان و برنامه‌های هنری را به سمت تعلیق و یا کاهش چشمگیر فعالیت‌هایشان سوق داد.

یکی از کارهای خوب دولت تدبیر و امید، رونق بخشیدن به صندوق اعتباری حمایت از نویسندگان، روزنامه‌نگاران و هنرمندان بود. هرچند از فروردین ماه ۱۳۸۳ کار این صندوق، آغاز شد و در نخستین سال فعالیت ۷۵۶ نفر از اهالی فرهنگ، هنر و رسانه کشور به عضویت این صندوق درآمدند، اما آمار آن افزایش یافت و در حال حاضر، این صندوق ۷۷ هزار عضو دارد که با سامانه‌های گذشته می‌توان مسیر خدمات رسانی را ادامه داد.

شفاف سازی در ارائه اطلاعات و یا به تعبیری «دسترسی آزاد به اطلاعات» هرچند در مورد اطلاعات معاونت‌های وزارت ارشاد هم این شفاف سازی جز سازمان سینمایی اعمال نشد، اما همین شعار می‌تواند در دولت آتی عملی شود.

* ساز فرهنگ در دولت منتخب/ از سیاستگذاری تا هدایت، حمایت و نظارت

خبرنگار کتاب و ادبیات خبرگزاری فارس، مهم‌ترین مسائل پیش روی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را از نخبگان و متولیان باسابقه فرهنگی جویا شد.

* یکی از موضوعات مطرح شده از سوی کارشناسان فرهنگی، ایجاد کارگروه پنج گانه در عرصه کتاب،‌ تئاتر، سینما،‌ موسیقی و هنرهای تجسمی است. در این کارگروه در کنار یک نماینده ارشاد اعضای همان صنف نیز با دو نماینده می‌توانند حاضر باشند و مشکلات را که از نزدیک لمس کرده مطرح و کار با همان رفع موانع آغاز شود.

* شناسایی مشکلات و معضلات و دسته بندی آنها به صورت مشکلات عمیق، مشکلات زمان‌بر و متوسط و مشکلات سطحی که دارای اشکالات قانونی مختصر هستند. مشکلات عمیق، همانی است که در سال‌های طولانی گذشته شکل گرفته و لایه‌ها و بخش‌های فرهنگ را گرفتار کرده و به خاطر اینکه در سیستم باقی مانده حل کردن آن نیازمند راه حل‌های همه جانبه است. مثلا سیستم نظارت و برنامه‌های نظارتی که برعهده نهادهای اجرایی فرهنگی است، نیازمند به‌روزرسانی و تعامل با اهالی فرهنگ و مردم است. باید بررسی شود که آیا در ضوابط اشکالاتی وجود دارد یا در شکل اجرا اتفاقی رخ داده، یا سیاست‌های ایجابی در حوزه‌های مختلف باید پیاده شود.

* یکی از مشکلات کشور که مختص حوزه فرهنگ هم نیست، سوال از مجریان است که شکل سلبی یافته، از این رو مجریان صرفا سیاست‌های سلبی را اعمال می‌کنند، چون مورد سوال قرار نمی‌گیرند. از این رو به سیاست‌های ایجابی کمتر می‌پردازند، مثلا در ضوابط نظارت بر نشر کتاب که مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی است، لیست بلندی از سیاست‌های ایجابی وجود دارد اما هیچ گاه نمی‌بنیم کسی پس از پایان مسئولیت وزیر و معاون وزیر پیگیری کند که چه بندهایی از آن لیست اجرایی شده است، به همین دلیل گرایش مجریان به سمت اجرای سیاست‌های سلبی بیش از ایجابی است. این معضلی است که موجب شده در گذر زمان مشکلات عمق‌تر شوند.

* دستگاهای مباشر امور فرهنگی تعدادشان زیاد است، حدود ۱۸ دستگاه مباشرتاً در امور فرهنگی مداخله دارند و بیش از ۵۳ تا ۵۸ دستگاه مرتبط با کار فرهنگی فعالیت می‌کنند، هماهنگی این دستگاه‌ها مهم است اما در اکثر موارد به آنها توجه نمی‌شود، گاهی سیاست آنها مغایر سیاست اصلی هم حتی پیگیری می‌شود، سیاست‌های نظارتی و حمایتی حوزه فرهنگ بخشی قابل واگذاری به بخش خصوصی و تعاونی‌هاست، اما بخشی هم قابل واگذاری نیست، گاهی مشکلاتی داشتیم که معضلات ساختاری ایجاد کرده که حل کردن آن جزء وظایف دولت است.

*‌ از دیگر مواردی که مشاوران فرهنگی برای مسیر راه دولت سیزدهم مطرح می‌کنند، برنامه‌ریزی منسجم در قالب سیاست کلان ارشاد و جلوگیری از ولنگاری در برخی حوزه‌هاست. به نحوی که مر قانون در حوزه‌ها اجرا شود نه اعمال سلیقه و یا توجیه‌های فردی. وقتی از عدالت حرف می‌زنیم یعنی یک فرد در روستا نیز بتواند از امکانات اولیه فرهنگی و هنری با همان مؤلفه‌های جهت‌گیری درست و انقلابی بهره داشته باشد و این عدالت بدون برنامه صحیح و حضور در بین مردم محقق نخواهد شد.

* ساماندهی فضای مجازی و کنترل عرضه آثار هنری و کتاب در این فضا و سایت‌ها یکی دیگر از دغدغه‌های اهالی فرهنگ است. اینکه به راحتی هر کتاب یا فیلمی با هر قیمت، موضوع و فایلی قابل دسترس نباشد. در حال حاضر بی‌ثباتی و عدم نظارت در این بخش بسیار مشهود است و به راحتی افراد با قراردادن یک شماره کارت بانکی از مخاطب می‌خواهند هزینه را واریز و به سرعت فایل را در اختیار او قرار می‌دهند. نظارت مطلوب و در قالب قانون باید در عرصه فضای مجازی حاکم شود.

* اولویت دیگر این است که حق حوزه فرهنگ در بودجه و اعتبارات سالیانه استیفا شود. اگر بررسی کنیم در طول سالیان گذشته می‌بینیم که سهم حوزه فرهنگ از بودجه سالیانه، اندک و ناچیز است و این موضوع باعث شده حوزه فرهنگ از اولویت‌های اعتباری و بودجه در کشور و استان‌ها خارج‌شده و در رده‌های چندم قرار بگیرد. از سویی بسیاری از این بودجه و اعتبارات در اختیار نهادهایی قرار می‌گیرد که در قبال بودجه دریافتی فرهنگی شفاف نبوده و پاسخگو نیستند. باید این پاسخگویی در قانون دیده شود تا در تمام نهاد و مراکز فرهنگی که بودجه فرهنگی دریافت می‌کنند پاسخگویی وجود داشته باشد.

* پررنگ شدن نقش و حضور شورای عالی انقلاب فرهنگی در موضوعات فرهنگی؛ تکلیف شورا باید در این دوره مشخص شود، تا با آمدن و رفتن دولت‌ها این جایگاه متزلزل نشود. مثلا سال‌ها پیش رئیس جمهوری در تعیین اعضای هیات نظارت بر اجرای ضوابط نشر کتاب، اختلاف نظری با اعضای شورا داشت. چند سال ابلاغیه را امضا نکرد و این موضوع به کار لطمه زد، یا رئیس جمهور دیگری هم منویات خود را برآورده شده نمی‌دید و جلسات را تشکیل نمی‌داد. عملا شورا نیمه تعطیل شده بود. در واقع هیچ گاه از پتانسیل و توان شورا استفاده مطلوب نشده است، اما باید از این توان استفاده درست شود؛ چرا که سران قوا در آن حضور دارند. باید تعیین تکلیف صورت گیرد و مشخص شود شورا قرار است در چه حوزه‌هایی ورود کند که مجلس قادر به ورود در آن نباشد، شورای انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه اصلی فرهنگ جایگاه هدایتی و قرارگاهی خود را باید پیدا کند.

چه کارهای دیگری می‌شود کرد؟

* اجرای پویش مردمی بهداشت محصولات فرهنگی و هنری
* تاسیس بانک‌های ملی اطلاعات هنرمندان و آثار
* راه اندازی پویش دروازه‌بانی واردات فرهنگی و هنری
* حمایت از توسعه‌ خانه‌های قرآنی
* محدود کردن موسسات زیر مجموعه و مشخص بودن مسائل مالی و هزینه کردها
* تاسیس بانک هنر یا صندوق توسعه‌ و ترویج فرهنگ و هنر
* پلتفرم ملی مشاوره‌ و معرفی و مصرف محصولات فرهنگی و هنری
* پویش تولید انیمیشن ملی

* پویش ملی محصولات نوشت‌افزار ملی
* جمع‌سپاری مالی تولیدات فرهنگی و هنری
* تولید سرگرمی و بازی (تاسیس مرکز بازی و سرگرمی)

* حضور با برنامه در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های بین المللی
* شفاف‌سازی در امور اجرایی سازمان سینمایی مشهود بود. این کار باید به سایر معاونت‌ها تسری یابد و ادامه‌دار شود.
* حضور موفق، با برنامه و مطالعه شده در عرصه ترجمه به خصوص ترجمه معکوس

* مساله کاغذ از آن دست موضوعاتی است که نه تنها بازار نشر بلکه مطبوعات را هم درگیر خود کرده است و در این چند سال بهترین و کوتاه‌ترین مسیر، واردات بود. اینکه به یک واردکننده ارز دولتی (ترجیحی) داده شود و در نهایت او یا کاغذ را تحویل بدهد یا نه، مسأله را پیچیده‌تر هم خواهد کرد. این مشکل با مسیر کوتاه واردات حل نخواهد شد، بلکه باید فکری برای زیربنا کرد. اینکه ساخت کارخانه کاغذ که مطالبه‌ای است که جدی گرفته نشود و از نبود تجهیزات سخن به میان آید، بهانه‌ای نازل شمرده می‌شود؛ چرا که می‌توان با تجهیزات موجود و تقویت کارخانه چوب و کاغذ مازندران بخشی از نیاز حداقلی مطبوعات را برطرف کرد.

اکنون در این مقطع، دولت منتخب مردم به ریاست آیت‌الله رئیسی باید سکان فرهنگ و وزارت ارشاد را به افرادی بسپارد که هم کارآمد باشند و هم مدیریت کلان فرهنگی کشور را در برنامه‌ها بگنجانند و در واقع، جغرافیای ایران فرهنگی را مدنظر قرار دهند.